Döngüsel Plastik Rehberi

Döngüsel ekonomi, geleneksel -başka bir deyişle doğrusal- al-yap-at ekonomik sisteminin yerine geçen ve bunun yerine yüksek değerli malzemelerin restorasyonunu, yenilenmesini ve geri dönüşümünü destekleyen alternatif bir ekonomik modeldir. Düşük maliyetle ürün yaratarak hizmete sunma temeline dayanan doğrusal ekonomi, ürünler ve malzemeler, genellikle tam potansiyelleriyle kullanılmaz ve hammaddeden atığa olmak üzere tek bir yöne doğru hareket ederler. Bu ekonomik model, doğal sistemleri bozan ve iklim değişikliği ile biyolojik çeşitlilik kaybı gibi küresel zorlukların itici gücü olan kirletici bir sistem olarak kabul edilmektedir. Döngüsel ekonomi ise bu doğrusal akışı kırarak kaynakların tekrar tekrar kullanıldığı, atıkların minimize edildiği ve ürünlerin ömrünün uzatıldığı bir model sunmaktadır.

Döngüsel ekonomi, geleneksel üretim ve tüketim modellerinin sürdürülemez olduğunu fark ederek kaynakların daha verimli kullanılması ve atıkların azaltılması amacıyla geliştirilmiş bir ekonomik yaklaşım olarak öne çıkmaktadır. Döngüsel ekonomi; “mikro düzeyde, üretim/dağıtım ve tüketim süreçlerinde “yaşam sonu” kavramının yerine malzemelerin azaltılması, alternatif olarak yeniden kullanılması, geri dönüştürülmesi ve geri kazanılmasını sağlayan iş modellerine dayanan, dolayısıyla işleyen; mezo ve makro düzeyde, çevre kalitesi, ekonomik refah ve sosyal eşitlik yaratma anlamına gelen sürdürülebilir kalkınmayı gerçekleştirmek amacıyla şimdiki ve gelecek kuşakların yararına işleyen bir ekonomik sistem.” olarak tanımlanabilir (Kirchherr vd., 2017). Yani bu modelin temel amaçları, doğal kaynakların kullanımını en aza indirerek üretim süreçlerinde malzemelerin daha verimli kullanılmasını sağlamak, üretim ve tüketim süreçlerinde oluşan atıkları minimize etmek ve geri dönüşüm yoluyla yeniden değerlendirerek döngüye kazandırmak, ekonomik faaliyetlerin çevresel etkilerini azaltarak sosyal ve ekonomik sürdürülebilirliği teşvik etmek ve atıkların yeniden kullanımı ve geri dönüşümü yoluyla ekonomik değer yaratmaktır.

Döngüsel ekonominin temel ilkelerinden biri olan 9R modeli, atık yönetimi ve kaynak verimliliği konularında rehberlik eden bir çerçeve sunar. İlk olarak, “Refuse” prensibi gereksiz ürün ve hizmetlerden kaçınmayı, yani tüketimi azaltmayı önerir. “Rethink” ise ürünlerin ve hizmetlerin işlevlerini yeniden değerlendirerek daha az kaynakla aynı işlevi sağlayacak inovatif çözümler geliştirmeyi amaçlar. “Reduce” prensibi, üretim süreçlerinde ve enerji kullanımında verimliliği artırarak kaynak tüketimini minimize eder. “Reuse”, ürünlerin aynı veya farklı amaçlarla tekrar kullanımını teşvik ederken, “Repair” arızalanan ürünlerin tamir edilerek ömürlerinin uzatılmasını sağlar. “Refurbish”, kullanılmış ürünlerin yenilenip tekrar satışa sunulmasını kapsar, bu da kaynak kullanımını optimize eder. “Remanufacture” prensibi, kullanılmış ürünlerin parçalarının toplanarak yeni ürünler üretilmesini içerir ve özellikle sanayi ürünlerinde yaygındır. “Repurpose”, ürünlerin orijinal amaçlarının dışında başka amaçlarla kullanılmasını ifade eder. Son olarak, “Recycle” prensibi atık materyallerin toplanarak ve işlenerek yeni ürünler haline getirilmesini sağlar, böylece hammaddeler döngüye yeniden kazandırılır.

Döngüsel ekonomi, özellikle sürdürülebilir iş uygulamaları bağlamında değer yaratma ile yakından ilişkilidir. Döngüsel uygulamaları benimseyen ekonomik birimler, kaynaklarından daha fazla değer elde edebilir, maliyet tasarrufu sağlayabilir ve uzun vadede sürdürülebilir iş modellerinin geliştirilmesine katkıda bulunabilir. Yenilikçi ürün tasarımı, kaynak verimliliği, optimize edilmiş tedarik zincirleri ve olumlu marka imajı gibi faktörler, döngüsellik yoluyla değer yaratma sürecinde önemli bir rol oynamaktadır.

Döngüsel bir çevre oluşturmak, ülkeler, işletmeler, tüketiciler, eğitim kurumları, STK’lar ve toplumlar arasında paylaşılan kolektif bir sorumluluktur. Değer zincirindeki tüm aktörlerin -hammadde üreticilerinden tüketicilere, devletlerden yerel yönetimlere kadar- rollerini ve katkılarını etkin bir şekilde yerine getirmesi gerekmektedir. Ülkeler, döngüsel uygulamaları teşvik eden düzenleyici çerçevelerin oluşturulmasında hayati bir rol oynarken, işletmeler sürdürülebilir ürünler tasarlamak, tedarik zincirlerini optimize etmek ve inovasyonu teşvik etmekle sorumludur. Tüketiciler ise çevre dostu satın alma kararları vererek ve atıklarını sorumlu bir şekilde imha ederek döngüsel ekonomiye katkıda bulunabilir. Eğitim kurumları ve STK’lar, döngüsel ekonomi ilkeleri konusunda farkındalık yaratma ve eğitim verme konusunda rol oynar. Yerel topluluklar, tabandan gelen girişimleri başlatıp destekleyerek bu konudaki katkılarını sunabilir. Döngüsel bir çevreye başarılı bir geçiş, her biri sürdürülebilirliğin teşvik edilmesinde kendi özel rolünü yerine getiren çeşitli paydaşların kapsamlı işbirliğine dayalı bir çaba göstermesini gerektirmektedir.

Döngüsel ekonomi bağlamında, sürdürülebilirliği topluca teşvik etmek ve çevresel etkiyi azaltmak için tüketicilerin ve üretimden hizmete tüm sektörlerin ayrı ayrı sorumlulukları bulunmaktadır. Tüketicilerin bilinçli tüketim, minimum ambalajlı ürünleri tercih etme, sürdürülebilir uygulamaları destekleme ve yaygınlaştırma yoluyla atıkların azaltılması  konularında sorumlulukları vardır. Tüketicilerin ileri dönüşüme aktif katılımları, döngüsel ekonominin ilkelerine önemli ölçüde katkıda bulunur. Bireysel çabanın yanında, üreticiler ve hizmet sağlayıcılar da sürdürülebilirliği sağlamak amacıyla ürünlerini dayanıklı, onarılabilir ve geri dönüştürülebilir şekilde tasarlama, operasyonlarda kaynak tüketimini en aza indirme, hizmetle ilgili ürünlerin yönetiminde döngüsel ilkeleri benimseme ve sürdürülebilir satın alma seçimleri ile kaynak verimli uygulamaları benimsemeleri yönünde teşvik edilmelidir.

• Plastik Değer Zincirinde Döngüsellik

Petrol türevi olarak plastikler, polimerlerin birbirine bağlanmasıyla oluşan malzemedir. Günümüzde hafif, esnek, dayanıklı ve düşük maliyetli olmasından dolayı otomotivden tekstile, kozmetikten teknolojik ürünlere kadar pek çok sektörde kullanılmaktadır. Her geçen gün kullanıldığı üretim alanı çeşitlenerek artan plastiğin dünya çapındaki yıllık üretim hacmi 2022 yılı itibariyle 400.3 milyon tondur. Bu üretimin yaklaşık %91’i fosil hammadde tabanlı olarak gerçekleşmektedir (Şekil 1). Son 50 yılda hızla artan plastik üretiminin önümüzdeki 20 yıl içinde iki katına çıkması, 2060 yılına kadar da üç katına çıkması beklenmektedir (Plastics Europe).

Şekil 1. Dünya Plastik Üretimi (Plastics Europe, 2023)

Plastik ürünlerin büyük çoğunluğunun ucuz ve tek kullanımlık olması yüksek miktarda plastik üretilmesine ve yıllık olarak büyük miktarlarda plastiğin doğaya bırakılmasına neden olmuştur. Üretilen plastiklerin sadece %9’unun başarılı bir şekilde geridönüşüme uğradığı OECD tarafından raporlanmıştır.

Plastikler, biyolojik olarak parçalanması zor olan sentetik polimerlerden yapıldığı için doğada çözülme süreleri, plastik türüne ve çevresel koşullara bağlı olarak değişiklik göstermekle birlikte doğada çok uzun süre varklıklarını koruyabilmektedir. Plastiklerin doğada uzun süre kalabilmesi, çevre kirliliği ve ekosistemlere zarar verme potansiyeli taşımaktadır. Bunun yanı sıra 2019 yılında küresel sera gazı emisyonunun %3,4’ünün plastiklerin yaşam döngüsüyle bağlantılı olduğu tespit edilmiştir (OECD, 2022). Aynı şartlar devam ettirildiği takdirde, 2040 yılına kadar plastik kaynaklı sera gazı emisyonunun toplam emisyonun %19’luk payına ulaşabileceği, 2050 yıllına kadar da 2.75 milyor metrik tondan fazla CO2 emisyonuna sebep olabileceği tahmin edilmektedir (Şekil 2). Dünya ticaret hacminde çok büyük bir payı olmasının yanında plastiğin yarattığı kirliliğin ekonomik maliyeti de astronomik boyutlardadır. Yaygın plastik atıklar ekosistemlere ve insan sağlığına yılda 300 milyar ila 600 milyar ABD Doları değerinde zarar verdiği öngörülmektedir (Center for International Environmental Law (CIEL), 2019).

Şekil 2. Yıllık Plastik Emisyonu

Plastik atıkların önlenmesi, bu amaçla uygun yol haritasının tasarlanması, plastik değer zincirinin anlaşılmasını gerektirmektedir. Hammadde üreticileri, monomer-polimer üreticileri, plastik dönüştürücüler, tüketim mallarını üreten işletmeler, perakendeciler, tüketiciler, ülkeler (devletler), şehirler (yerel yönetimler), plastik toplama-ayrıştırma-yeniden işleme yapan işletmeler değer zincirindeki ana aktörlerdir (Şekil 3).

Plastik hammaddeler az sayıda küresel çapta aktif ve büyük petrokimya işletmeleri tarafından üretilmekte, değer zincirinin bir sonraki aşamasında yer alan plastik işleyici ve dönüştürücülere tedarik edilmektedir.  Bunlar da plastik reçineleri ihtiyaca göre bir dizi katkı maddesi ile buluşturarak ürünlere dönüştürmekte, kullanıma hazırlamaktadır. Tüketiciler tarafından kullanılan plastiklerin bir kısmı yeniden kullanım yoluyla değerlendirilirken büyük bir kısmı atığa dönüşmektedir. Oluşan plastik atıkların kaynağında veya belirli konumlara yerel yönetimler tarafından yerleştirilen geri dönüşüm kutularında ayrıştırılması durumunda geri dönüşüm süreçleri başlamaktadır. Geri dönüştürülemeyen atıklar katı atık depolama sahasına gönderilerek bertaraf edilmektedir. Şekil 3’te gösterilmeyen makro düzey bileşenler olan hükümetler, bakanlıklar ve belediyeler gibi düzenleyici ve denetleyici kurum ve kuruluşlar ile döngüsellik çabalarının yürütülmesinde aktif rol alan sivil toplum kuruluşları da değer zincirinin önemli paydaşlarıdır.

Şekil 3. Plastik Değer Zinciri (Chavagnon, 2019: 5)

Gerek üreticiler, gerekse tüketiciler açısından bakıldığında plastikle mücadelede döngüsellik atık hiyerarşisi (Şekil 4) gözetilerek sağlanmalıdır. Atık hiyerarşisinde öncelikli amaç toplumsal maliyeti, emisyonu, çevresel ve sağlık üzerine etkisi en az olan eylemleri yaygınlaştırmak olmalıdır. Bunlar da plastik kullanımını önleme, azaltma ve plastiğin yeniden kullanımını yaygınlaştırmadır. Plastiği geridönüşüm sürecine dahil etme, fiziksel veya kimyasal geridönüşüm daha az, imhanın ise son son noktada tercih edilir çözümler olması gerekmektedir.

Şekil 4. Atık Hiyerarşisi (Bergmann vd., 2023)

Plastik değer zincirinin her bileşeninde döngüselliği sağlamak üzere önerilen çeşitli stratejiler bulunmkatadır (Şekil 5). Daha akıllı ürünlerin üretimi ve kullanımı, döngüsellikte yüksek önceliğe sahiptir. Ürün ömrün uzatılması bir sonraki seçenektir ve bunu malzemelerin geri kazanım yoluyla geri dönüştürülmesi takip etmektedir. Enerjinin geri kazanıldığı yakma stratejisi ise döngüsel bir ekonomide en düşük önceliğe sahiptir. Daha fazla çevresel fayda daha fazla döngüselliği işaret etmektedir. Bir ürün zincirindeki malzemelerin daha yüksek düzeyde düngüselliği, bu malzemelerin zincirde daha uzun süre kalması ve ürün atıldıktan sonra tercihen orijinal kalitesini koruyarak tekrar uygulanabilmesi anlamına gelmektedir (Potting vd., 2017).

Döngüsel plastik yönetiminde “9R Modeli” plastik atıkların sürdürülebilir bir şekilde yönetilmesini sağlayan bir dizi prensibi temsil edtmektedir. Rethink (Yeniden Düşün) prensibi, plastik kullanımının ve tasarımının gözden geçirilerek daha sürdürülebilir alternatifler ve tasarımlar üzerine düşünülmesini, alternatif döngüsel malzemelerden üretilmiş ürünlerin kullanımını (replace)  önermektedir. Nihai noktada üreticiler açısından tasarımda döngüsellik sağlayan bu strateji döngüsel bir ekonomide ulaşılması istenen en üst noktadır. Refuse (Reddet) prensibi, gereksiz plastik kullanımının reddedilerek tek kullanımlık plastik ürünleri ve ambalajlarından kaçınılmasını öngören prensiptir. Reduce (Azalt) prensibi ile plastik tüketiminin azaltılması, ihtiyaç duyulan plastik miktarını minimuma indirilmesi hedeflenmektedir. Reuse (Yeniden Kullan) prensibi, kullanımı azaltılamayan plastik ürünlerin ve ambalajların mümkünse  daha dayanıklı ve uzun ömürlülerinin tercih edilerek tekrar kullanımını öngörmektedir. Kırık veya hasar görmüş plastik ürünleri onarılarak kullanım ömrünün uzatılması ise Repair (Onar-Tamir Et) ise döngüselliği düşük olan bir prensip olarak karşımıza çıkmaktadır. Döngüsellikle birlikte çok fazla anılan Recycle (geridönüşüm) prensibi, gerçekte doğrusal ekonomi stratejilerinden biri olup, plastik atıkların uygun geri dönüşüm tesislerine yönlendirilerek geri dönüşüm süreçlerine aktif olarak katkıda bulunulmasını ifade etmektedir. Recover (kurtulma) prensibi ise plastik atıkların yakılarak enerji üretimi için kullanıldığı, çevresel etkisi en fazla, döngüselliği ise neredeyse hiç olmayan strateji olarak düşünülebilir.

Şekil 5. Döngüsellik Faaliyetleri-9R Modeli (Potting vd., 2017)

Mevcut durumun analiz edilmesi, döngüsel ekonomi modeline geçiş sürecinin etkinliği ve sürdürülebilirliği açısından büyük önem taşımaktadır. Mevcut durum analizi, döngüsel ekonomi ilkelerinin hangi düzeyde benimsendiğini, uygulanabilirliğini ve yaygınlığını belirlemeye yardımcı olur. Mevcut durum analizinde dikkate alınması gereken temel unsurlar düzenleyici çerçeveler ve politikalar, kurumsal uygulamalar ve stratejiler, tüketici davranışları ve bilinç düzeyi, teknolojik altyapı ve inovasyon, sosyal ve ekonomik etkiler, eğitim ve farkındalık, ve uluslararası işbirlikleri ve en iyi uygulama örnekleridir.

• Düzenleyici Çerçeveler ve Politikalar

Ulusal ve yerel düzeydeki düzenleyici çerçeveler ve politikalar, döngüsel ekonomiyi teşvik etmek için kritik rol oynar. Mevcut durum değerlendirmesi, bu düzenlemelerin etkisini ve uygulama süreçlerindeki zorlukları ve fırsatları ortaya koymalıdır. Özellikle geri dönüşüm, atık yönetimi ve sürdürülebilir üretim konusundaki yasal düzenlemeler ve teşvikler incelenmelidir.

• Kurumsal Uygulamalar ve Stratejiler

İşletmelerin döngüsel ekonomi ilkelerini ne derece benimsediği ve uyguladığı analiz edilmelidir. Şirketlerin sürdürülebilirlik stratejileri, döngüsel iş modelleri ve tedarik zinciri yönetimi konusundaki uygulamaları incelenmelidir. İnovasyon ve Ar-Ge faaliyetlerinin döngüsellik üzerindeki etkileri de değerlendirilmelidir.

• Tüketici Davranışları ve Bilinç Düzeyi

Tüketicilerin döngüsel ekonomi konusundaki bilinç düzeyi ve davranışları bu modelin başarısı için hayati önem taşır. Mevcut durum değerlendirmesi, tüketicilerin sürdürülebilir ürün ve hizmetlere olan talebini, atık yönetimi konusundaki tutumlarını ve döngüsel uygulamalara katılım düzeylerini belirlemelidir. Tüketicilere yönelik farkındalık kampanyalarının etkisi ve sonuçları da göz önünde bulundurulmalıdır.

• Teknolojik Altyapı ve İnovasyon

Döngüsel ekonominin etkin bir şekilde uygulanabilmesi için gerekli teknolojik altyapı ve inovasyon kapasitesi değerlendirilmelidir. Geri dönüşüm teknolojileri, atık yönetim sistemleri, enerji verimliliği çözümleri ve sürdürülebilir üretim teknikleri gibi konular bu değerlendirmede yer almalıdır. Teknolojik gelişmelerin döngüsel ekonomi üzerindeki etkisi ve bu alandaki Ar-Ge yatırımları incelenmelidir.

• Sosyal ve Ekonomik Etkiler

Döngüsel ekonomi uygulamalarının sosyal ve ekonomik etkileri, istihdam olanakları, ekonomik büyüme, sosyal eşitlik ve çevresel sürdürülebilirlik gibi konular analiz edilmelidir. Döngüsel ekonomi modelinin toplumsal faydaları ve ekonomik kalkınma üzerindeki etkileri detaylı bir şekilde incelenmelidir.

• Eğitim ve Farkındalık

Eğitim kurumları ve STK’ların döngüsel ekonomi konusunda yürüttüğü eğitim ve farkındalık çalışmaları değerlendirilmelidir. Eğitim müfredatlarında döngüsel ekonomi konusunun ne derece yer aldığı incelenmelidir. Bu çalışmaların etkinliği ve toplumsal etkisi göz önünde bulundurulmalıdır.

• Uluslararası İşbirlikleri ve En İyi Uygulama Örnekleri

Döngüsel ekonomi alanında uluslararası işbirlikleri ve en iyi uygulama örnekleri incelenmelidir. Bu işbirliklerinin ve örnek uygulamaların analizi, başarılı döngüsel ekonomi modellerinin benimsenmesi ve uyarlanması konusunda yol gösterici olabilir.

Döngüsel ekonomi için sektörel değerlendirme, belirli sektörlerde mevcut uygulamaların ve süreçlerin döngüsellik ilkelerine ne kadar uygun olduğunu analiz etmeyi ve iyileştirme fırsatlarını belirlemeyi amaçlar. Döngüsel ekonomi için sektörel değerlendirme yapmak, kaynakların etkin kullanımı ve atıkların minimize edilmesi hedefleri doğrultusunda oldukça önemlidir.

Döngüsel ekonomiye geçiş için sektörel değerlendirme yaparken ilk adım, incelenecek ilgili sektörlerin belirlenmesi ve her sektörün kapsamının ve özelliklerinin tanımlanmasıdır. Bu doğrultuda, sektöre özel mevcut üretim, tüketim ve atık yönetimi gibi döngüsel ekonomiye geçişte kilit rol oynayan özelliklerin değerlendirilmesi ve anlaşılması oldukça önemlidir. Mevcut durum analiz edilirken sektördeki uygulamalar hakkında veri toplanarak en iyi uygulamalar ve standartlarla kıyaslanarak değerlendirilmelidir.

Sektörel değerlendirme yaparken döngüsel ekonomi doğrultusunda hayata geçirilmesi gereken inovasyonların entegrasyonu belli engeller yaratabilir.  Bu engeller; finans, operasyonel uygunluk, yasal çerçeveler, sektörel pazar ve teknoloji başlıklarında olabilir. Döngüsel ekonomiye geçişte bu mevcut engeller göz önünde bulundurularak iyileştirme önerileri geliştirilmeli ve kısa, orta ve uzun vadeli hedefler ve stratejiler belirlenerek uygulama için bir yol haritası hazırlanmalıdır. Her sektör özelinde döngüsel ekonomiye geçişe yönelik belirli adımları içeren eylem planları oluşturularak bu ekonomi modeline geçişi kolaylaştıracak teknolojik yenilikler belirlenmeli ve teşvik edilmelidir.

Bu değerlendirmenin temel amaçları arasında, doğal kaynakların kullanımını optimize ederek kaynak verimliliğini artırmak, atık oluşumunu azaltarak mevcut atıkların geri kazanımını artırmak, döngüsel ekonomi uygulamalarıyla maliyetleri düşürüp yeni iş fırsatları yaratmak yer almaktadır. Ayrıca, çevre üzerindeki olumsuz etkileri en aza indirmek, karbon ayak izini azaltmak, toplumsal farkındalığı artırmak ve döngüsel ekonomi ilkelerini yaygınlaştırmak da hedeflenir. Bunun yanı sıra, döngüsel ekonomi odaklı yenilikçi teknolojilerin ve süreçlerin geliştirilmesi teşvik edilir. Döngüsel ekonomi için yapılan sektörel değerlendirmeler, sürdürülebilir kalkınma amaçlarına ulaşmak ve uzun vadeli ekonomik ve çevresel faydalar sağlamak için kritik bir noktadır. Bu değerlendirmeler, sektörlerin mevcut durumunu ve döngüsel ekonomi ilkelerine uyum sağlama potansiyelini belirleyerek sürdürülebilir kalkınma amaçlarına daha hızlı ve etkin bir şekilde ulaşılmasına yardımcı olur.

3.1 Plastik Sektörü için Değerlendirme Yapılmasıa

Türkiye, plastik sektöründe yaşanan hızlı büyüme ve gelişmelerle dikkat çeken bir ekonomiye sahiptir. Plastik sektörü, geniş bir endüstri yelpazesini kapsayarak ülkenin ekonomik büyümesine önemli katkılarda bulunmaktadır. Plastik üretimi açısından Türkiye, Avrupa’da ikinci, dünyada yedinci büyük üreticidir.  Teknolojinin kullanımına paralel olarak, küresel pazarlarda rekabete giren şirketlerin sayısı artmaya devam etmektedir.  2023 yılı hedeflerinde Türkiye, öngörülen 50 milyar dolarlık ihracatın 17 milyar dolarlık kısmını kimya sektöründe gerçekleştirmeyi hedeflemektedir.^[1]

Dünyada olduğu gibi Türkiye’de de plastiğin demir, cam ve kağıt gibi malzemelere alternatif olması plastik üretimini ve tüketimini artırmıştır. Geçmişi 1960’lara dayanan Türk plastik sektörü, oldukça yeni ve hızlı büyüyen bir pazar olarak görülmektedir.

Plastik mamul üretimi 2021 yılının ilk yarısında bir önceki yılın aynı dönemine göre miktar bazında %12,6 artışla 4,8 milyon tondan 5,4 milyon tona yükselmiştir. Değer bazında ise %24,2 artışla 16,6 milyar dolardan 20,6 milyar dolara çıkmıştır.

Plastik ürünlerin imalatı, imalat sanayinde istihdam açısından 23 sektör arasında 8. sırada yer almaktadır. Plastik imalatı başta inşaat, ambalaj, otomotiv ve elektronik olmak üzere birçok sektör için oldukça önemli bir konumda bulunmaktadır. Sektör bazında plastik üretimine baktığımızda 5,4 milyon tonluk üretimin 2,26 milyon tonu ambalaj sektörüne, 1,08 milyon tonu ise inşaat sektörüne yöneliktir.

Türkiye’de plastik ürünlerin iç pazardaki sektörlere göre tüketimi incelendiğinde dünyadakine benzer bir eğilimin olduğu görülmektedir (Şekil 1). Ancak bugüne kadar üretilen tüm plastik atıkların oldukça düşük bir oranda yaklaşık %9’unun geri dönüşümü söz konusu olup yaklaşık %12’si yakılırken, geri kalanı %79’u çöplüklerde veya doğal ortamda depolanmaktadır.

Şekil 1 Türkiye’deki plastik tüketiminin sektörlere göre dağılımı (PAGEV, 2021).

Bu gelişmeler dahilinde Türkiye’de atık yönetimi son yıllarda önem kazanmış bir konu haline gelmiştir. Artan nüfus, sanayileşme ve kentleşme gibi sebeplerden dolayı üretilen atıkların kontrolsüzce çevreye bırakılması hem karasal hem de sucul ekosistemler üzerinde olumsuz etkiler oluşturmaktadır. Dünya genelinde her yıl iki milyar tondan fazla atık üretildiği düşünüldüğünde oldukça ciddi bir sorunla karşı karşıya olunduğu açıktır (BBC). Türkiye’de ise kişi başı ortalama atık miktarı günlük yaklaşık 1,13 kg’dır (Şekil 2). Buna göre Türkiye’de bir kişi yılda ortalama yaklaşık 413 kg atık üretmekte, Türkiye genelinde ise yıllık toplam yaklaşık 37 milyon ton atık üretilmektedir (TUİK, 2020).

Şekil 2. Kişi başı ortalama atık miktarı (kg/kişi-gün) (TÜİK, Atık İstatistikleri, 2020)

3.1.1 Ulusal/Bölgesel Atık Yönetimi Yaklaşımlarının Değerlendirilmesi

Türkiye atık yönetimi planlamasında geri dönüşüm, bertaraf gibi unsurların yanı sıra “sıfır atık” prensibini benimsenmektedir. Bu kapsamda da 2017 yılından itibaren Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı “sıfır atık” hedefi çerçevesinde “Sıfır Atık Projesini” başlatmıştır. Ardından 2019 yılında yayımlanan 30829 sayılı Resmî Gazete’de sıfır atık yönetmeliği yürürlüğe girmiştir. Yönetmeliğin temel amacı “hammadde ve doğal kaynakların etkin yönetimi ile sürdürülebilir kalkınma ilkeleri doğrultusunda atık yönetimi süreçlerinde çevre ve insan sağlığının ve tüm kaynakların korunmasını hedefleyen sıfır atık yönetim sisteminin kurulmasına, yaygınlaştırılmasına, geliştirilmesine, izlenmesine, finansmanına, kayıt altına alınarak belgelendirilmesine ilişkin genel ilke ve esasların belirlenmesi” şeklinde ifade edilmektedir. Yönetmelik kapsamında “geri kazanılabilir tehlikesiz plastik atıkların diğer atıklardan ayrı olarak biriktirilmesi, mahalli idarelerce nüfus büyüklüklerine göre bu atıkların geri dönüşüme hazırlanmak üzere gerekli tesislerin kurulması” üzerine düzenlemeler bulunmaktadır.

Tüm atık yönetim süreçleri, yani toplanma ve geri dönüşüm aşamaları 2004 yılından itibaren belediyeler tarafından yürütülmektedir. Ancak sıfır atık projesiyle birlikte atık yönetiminde doğrudan role sahip birimler belirlenmiş ve uygulamada karşılaşılacak sorun, tedbir ve yöntem gibi unsurlara yönelik kolaylık sağlaması açısından “Sıfır Atık Yönetim Sistemi Uygulama Kılavuzu” hazırlanmıştır (Detaylı bilgi için https://sifiratik.gov.tr/sifir-atik/mevzuat). Mahalli idareler için hazırlanmış olan kılavuzda birimlere göre oluşabilecek atıkların sınıflandırılarak tartılması ile ilgili bölgelerdeki atık türü ve miktarının belirlenmesi amaçlanmaktadır. Yalnızca toplama, bertaraf ve yeniden kullanım değil aynı zamanda atık üretimini azaltıcı ya da tamamen önleme üzerine tedbirler de ilgili kılavuzda yer almaktadır.

Ülkemizdeki mevzuatlar da atıkların kaynağında ayrıştırılmasını, geri dönüştürülmesini ve çevre ile uyumlu şekilde bertaraf edilmesini zorunlu kılmaktadır. Yönetmelikler kapsamında atıkların toplanması, taşınması, depolanması, bertarafı, geri dönüşümü ve yeniden kullanımı, çevre sağlığı ve hijyeninin sağlanması, atık yönetimi konusunda eğitim ve bilgilendirme faaliyetlerinden belediyeler sorumlu tutulmuştur. Ancak dünyanın pek çok başkentinde olduğu gibi Ankara gibi nüfus yoğunluğunun fazla olduğu bir başkentte geri dönüşüm süreçlerinin çok hızlı bir şekilde uygulamaya alınması gerekmektedir. Özellikle hizmet sektöründe kullanımı yoğun ve geri dönüştürülmesi zor olan polistiren yapılı tek kullanımlık plastik bardak, çatal, bıçak ve paketleme köpükleri için. Geçtiğimiz yıllarda tüm dünya üzerinde büyük ve yıkıcı etkisi olan Covid-19 pandemisine benzer salgın hastalıklar tek kullanımlık plastik ürün atıklarının artmasını tetiklemiştir.

Atık yönetimi açısından hem küresel ölçekte hem de ülkemizde plastiklerin en fazla kullanıldığı ambalajların atık olarak organik çöp ile karıştırılmadan toplanması atılacak ilk adımlar arasında sayılabilir. Kaynağında ayırmama işleminin ekonomik açıdan değerlendirildiğinde verimsiz olmasının yanı sıra bulaşıcı hastalık riskini de beraberinde taşımaktadır. Dolayısıyla tüm gelişmiş devletlerde de kabul edilen ambalaj atıklarının tekrar kazanılmasının en verimli, sağlıklı ve ekonomik yolu kaynağında ayırmak olduğu görülmektedir.

TÜİK Atık İstatistikleri verisi incelendiğinde belediye atıklarının miktarında yıllar itibariyle polinomiyal bir artışta olduğu görülmektedir (Şekil 3) (TUİK, 2020). Atık yönetimi uygulamalarının etkisiyle belediye çöplüklerine gönderilen atık miktarı azalırken, düzenli depolama merkezlerine gönderilen atık miktarının ciddi derecede arttığı, geri kazanım tesislerine gönderilen atık miktarında da azımsanmayacak düzeyde bir artış olduğu dikkat çekmektedir.

Depolama merkezlerine gönderilen atık miktarındaki artış dikkat çekici olmakla birlikte Atıkların Düzenli Depolanmasına Dair Yönetmelik bu tesislerin tanımını çok net bir şekilde yapmıştır. Buna göre düzenli depolama tesisi “Atıkların oluştuğu tesis içinde geri kazanım, ön işlem veya bertarafa gönderilmek üzere geçici depolandığı birimler, atığın geri kazanım veya ön işleme tabi tutulmak amacıyla üç yıldan daha kısa süreli ara depolandığı tesisler ile atığın bertaraf işlemine tabi tutulmak üzere bir yılı geçmeyecek şekilde ara depolandığı tesisler hariç olmak üzere atıkların yeraltı veya yer üstünde belirli teknik standartlara göre bertaraf edildiği sahalar” şeklinde tanımlanmıştır. Buna göre TUİK verileri kapsamında değerlendirilecek olursa, Türkiye’de atıkların toplanıp ayrıştırılması ile ilgili ciddi ilerleme kaydedilmesine karşılık, geri dönüşüm işlemi ile ilgili aynı ilerleme ivmesinin yakalanamadığı söylenebilir.  2020 yılı itibariyle Türkiye’de toplam 2752 atık bertaraf ve geri kazanım tesisi bulunmaktadır. Bunların 184’ü atık bertaraf (düzenli depolama ve yakma) tesisi iken, geri kalan 2568’i atıf geri kazanım (kompost, beraber yakma ve diğer geri kazanım) tesislerinden oluşmaktadır. Düzenli depolama tesislerinin toplam kapasitesi 1.208.369.189 m3 iken bu tesislerde  kapasite kullanım oranının yaklaşık %45 civarındadır. Verinin 2020 yılına ait olduğu ve düzenli depolama alanlarına gönderilen atık miktarındaki artış  göz önünde bulundurulduğunda günümüzde düzenli depolama tesislerinin kapasite kullanım oranının  %50’yi aşmış olması beklenmektedir. Diğer yandan diğer geri kazanım tesisleri olarak adlandırılan ve metal, plastik, kâğıt mineral vb. atıkların geri kazanımını yapan tesislerin sayısındaki artış oranı, bu tesislerde geri kazanılan atık miktarının artış oranından çok daha yüksektir. Bu sonucun sebebi tesislerin kapasite kullanımlarının düşük düzeyde olması veya yeni kurulan tesislerin atık işleme kapasitelerinin düşük olması olabilir.

Şekil 3. Bertaraf/geri kazanım yöntemlerine göre belediye atık miktarı (Bin ton/yıl) (TÜİK, Atık İstatistikleri, 2020)

3.1.2 Sektörel Döngüsel Ekonomi Vizyonu Oluşturulması

Plastiklerin benzersiz malzeme özellikleri nedeniyle birçok uygulama için işlevsel olarak uygun alternatiflerin bulunmadığını kabul etmek gerekmektedir. Mevcut uygulamalarda plastiklerin başka malzemelerle ikame edilmesi genellikle sera gazı emisyonlarını artıracaktır. Bu nedenle plastik uygulamaları, döngüselliği sağlarken, sektörler için emisyon tasarrufu sağlama, yenilenebilir enerji sektörünün gelişimini destekleme ve çok çeşitli işlevsel ihtiyaçların karşılanmasında kilit bir rol oynamaya devam edecektir.

Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin 2021 Temmuz ayında imzaladığı Yeşil Mutabakat eylem planı çerçevesinde plastik kullanımının ve atıklarının azaltılması konusunda da bir mutabakata vardığı görülmektedir. Bu kapsamda, 2018 yılına kıyasla 2040 yılında kişi başına düşen ambalaj atığının %15 oranında azaltılması hedeflenmektedir. Bazı ambalaj ürünlerin 2030 yılına kadar tamamen geridönüştürülebilir ürünlerden üretilmesi hedeflenmektedir ve plastik atıklar için zorunlu depozito uygulamasının devreye alınması planlanmaktadır.

Döngüsellik, plastik sisteminden kaynaklanan sera gazı emisyonlarının azaltılması için en hızlı, en uygun fiyatlı, etkili ve güvenilir yöntemlerden biridir ve kısa ila orta vadede sistem emisyonlarının azaltılmasının temel itici gücüdür. Tek kullanımlık uygulamaları azaltan yeniden kullanım, geri dönüşüm için tasarım, mekanik ve kimyasal geri dönüşüm, biyokütleden elde edilen plastikler ve bir karbon yakalama ve kullanma (CCU) sürecinde yakalanan CO₂ dahil olmak üzere tüm sistemlerin devreye sokulması gerekmektedir. Fosil hammaddelere olan bağımlılığı azaltmak ve plastik sisteminin sera gazı emisyonlarını önemli ölçüde düşürmek için yüksek kaliteli döngüsel hammaddelerin toplanması, ayrıştırılması ve kullanımını önemli ölçüde artırmamız gerekmektedir.

Politika yapıcıların desteği ve değer zinciri ortaklarıyla artan işbirliği sayesinde döngüsel plastiklerdeki güçlü büyüme, plastik talebinin önemli bir kısmını karşılayabilecektir. Ayrıştırılmış plastik atık, sürdürülebilir kaynaklı biyokütle, yakalanan karbon ve düşük karbonlu hidrojenin mevcudiyetinde beklenen kısıtlamalar dikkate alındığında, fosil bazlı plastiklerin ikamesinin kademeli olacağı öngörülmektedir.

Yeniden kullanımı ve döngüsel iş modellerini teşvik edecek tedbirler, malzeme kullanımını iyileştirerek yeni plastik ürünlere olan talebi azaltacak ve böylece üretimle ilgili CO₂ emisyonlarını azaltacaktır. Döngüsel hammaddelere geçiş, fosil bazlı plastiklerin yerini alarak zincirin yukarısında sera gazı emisyonlarını en aza indirecek, biyokütleden ve CCU’dan elde edilen biyojenik karbonu artıracak ve plastik atık yakmadan uzaklaştırıldığında zincirin aşağı basamaklarında emisyonları azaltacaktır.

Plastiklerin yaşam döngüsünü net sıfıra getirmek için sadece üretim sırasında sera gazı emisyonlarını azaltmaya yönelik yatırımlar değil, aynı zamanda hammadde üretiminde yukarı yönde ve dönüşüm ve kullanım ömrü sonu aşamalarında aşağı yönde de yatırımlar yapılması gerekmektedir.

^[1] Sektörel Yol Haritaları: Türkiye’de Plastik Sektörü, UNDP

Döngüsellik göstergelerinin belirlenmesi, sürdürülebilirlik ve çevresel yönetim için kritik bir öneme sahiptir. Döngüsel stratejilerin yarattığı etkiler veya faydalar genellikle döngüsellik metrikleri kullanılarak ölçülmektedir. Bu göstergeler, sektör özelinde döngüsel ekonomi çerçevesinin nasıl değerlendirileceği ve döngüselliğin artırılması için stratejik kararların nasıl alınacağı konusunda yol göstericidir. Göstergeler, hammadde kullanımının verimliliğini artırmak, atık miktarını azaltmak ve geri dönüşüm oranlarını yükseltmek için kullanılabilir.

1. Literatür Taraması:

• Kaynakların İncelenmesi: Döngüsellik göstergelerinin belirlenmesi için mevcut literatür taranır. Bu kapsamda, ulusal ve uluslararası kuruluşların (örneğin, Avrupa Çevre Ajansı, OECD, UNDP) raporları, akademik çalışmalar ve sektör raporları incelenir.
• Karşılaştırmalı Analiz: Farklı hammaddeler için önerilen döngüsellik göstergelerinin kapsamı ve kullanım alanları karşılaştırılır. Bu analiz, göstergelerin çeşitli sektörlerdeki uygulanabilirliğini ve hammaddelerin döngüsellik potansiyelini daha iyi anlamayı sağlar.

1. Göstergelerin Sınıflandırılması:

• Tedarik Zinciri Boyunca Göstergeler: Hammadde tedarikçileri, üretim tesisleri, tüketiciler ve geri dönüşüm işletmeleri gibi ekonomik birimler için döngüsellik göstergeleri tanımlanır. Bu göstergeler, hammaddelerin tedarik, üretim, tüketim ve geri dönüşüm aşamalarındaki kaynak verimliliği ve atık yönetimi süreçlerini değerlendirir.
• Kapsam ve Birimler: Göstergeler, yüzdesel oranlar ve miktarlar ton/yıl veya adet/yıl gibi ölçü birimleri kullanılarak tanımlanır. Bu ölçü birimleri, hammaddelerin yeniden kullanım, geri dönüşüm ve atık yönetimi süreçlerini ölçmek için kullanılır.

1. Veri Toplama ve Analiz:

• Veri Kaynakları: Belirlenen göstergeler için gerekli veriler ulusal ve uluslararası veri tabanları, endüstri raporları ve akademik çalışmalar gibi çeşitli kaynaklardan toplanır. Bu veriler, hammaddelerin döngüsellik göstergelerinin belirlenmesi ve değerlendirilmesi için kullanılır.

1. • Analitik Yöntemler: Toplanan veriler istatistiksel analizler ve modellemeler kullanılarak analiz edilir. Bu analizler, döngüsellik göstergelerinin doğruluğunu ve geçerliliğini sağlar ve hammaddelerin döngüsellik performansının objektif bir şekilde değerlendirilmesine olanak tanır.

4. Öneri ve Strateji Geliştirme:

• Politika Önerileri: Elde edilen bulgular doğrultusunda, hammaddelerin döngüselliğini artırmaya yönelik politika önerileri geliştirilir. Bu politikalar, atık yönetimi ve geri dönüşüm süreçlerinin iyileştirilmesi, geri dönüştürülebilir malzemelerin kullanımının teşvik edilmesi gibi alanları kapsar.
• Endüstriyel Uygulamalar: Şirketlerin sürdürülebilirlik hedeflerine ulaşmaları için döngüsellik göstergelerinin endüstriyel uygulamaları üzerinde durulur. Özellikle, geri dönüşüm teknolojilerinin geliştirilmesi ve atık yönetimi stratejilerinin iyileştirilmesi üzerine öneriler sunulur. Bu uygulamalar, hammaddelerin verimli kullanımı ve atık miktarının azaltılması için önemlidir.

Döngüsel Plastik Değer Zinciri Göstergelerinin Belirlenmesi

Sayılan bu döngüsel stratejilerin yarattığı etkiler veya faydalar genellikle döngüsellik metrikleri kullanılarak ölçülmektedir. Çeşitli şirketler, hükümetler, kurum-kuruluşlar ve akademisyenler mikro, mezo, makro ekonomik birimlerin ve ürünlerin döngüselliğini ölçmek için çeşitli göstergeler geliştirmiş veya önermişlerdir. Plastik değer zincirinin farklı bileşenleri için farklı kaynaklardan derlenen döngüsellik göstergelerine ilişkin yapılan literatür taraması özeti Tablo 1’de sunulmuştur.

Tablo 1. Döngüsellik Ölçütleri Literatür Özeti

Tablo 1. Döngüsellik Ölçütleri Literatür Özeti

Uzun liste eylemlerinin tanımlanmasındaki öncelikli amaç, belirlenen döngüsel göstergeler doğrultusunda belirlenen hedeflere ulaşmak için gerekli olan adımların ayrıntılı bir şekilde planlanmasını içerir.  Uzun liste eylemleri tanımlanırken önceliklendirme yapılmaksızın eylemin aciliyeti, teknik ve fiziki uygulanabilirlik, mevcut strateji/politika gereklilikleri, ekonomik fayda ve maliyetler, çevresel ve sosyal faydalar ve paydaş katılımı gibi kriterler göz önünde bulundurulur.

Günümüzde çevre sorunları, özellikle plastik atıklar ve atık yönetimi, dünya genelinde büyük bir endişe kaynağı haline gelmiştir (EPRS, 2017; WEF, 2018). Şehir yönetimleri, yerel düzeyde atık yönetiminden sorumlu olmaları sebebiyle, çevre koruma ve sürdürülebilirlik için önemli bir konumdadır (WEF, 2018). Döngüsel Ekonomi Eylem Planı 2020, çevreye ve sürdürülebilirliğe odaklanarak, atık yönetimi ve kaynak kullanımı konusunda önemli hedefler belirlemiştir (wbcsd, 2020). Atıktan kaçınma stratejilerinin çevresel faydaları, diğer atık yönetimi seçeneklerine göre önemli ölçüde daha yüksektir (EPRS, 2017).

Bu bağlamda, şehir yönetimlerinin çevre sorunlarına liderlik etme potansiyeline odaklanan projeler yürütülmektedir. Atık yönetimi ve plastik atık azaltma gibi kritik konuları ele alarak, sürdürülebilir çevre hedeflerine ulaşmak için stratejiler ve eylem planları sunulmaktadır. Ayrıca, Döngüsel Ekonomi Eylem Planı’nın temel hedeflerini ve atıktan kaçınmanın çevresel önemi vurgulanmaktadır. Şehir yönetimlerinin çevre dostu politikaları ve iş birlikleriyle çevreye katkı sağlama potansiyelinin altı da çizilmektedir (EPRS, 2017; WEF, 2018; wbcsd, 2020).

Tablo 1. Plastik atıkların döngüsel ekonomi içinde değerlendirilmesi için aksiyon planları.

Hammaddelerin değer zincirinde döngüselliğin sağlanması, sürdürülebilirlik hedeflerine ulaşmak için kritik bir öneme sahiptir. Bu bağlamda, aşağıdaki amaçlar belirlenmiştir:

1. Çevresel Sürdürülebilirlik: Hammaddelerin kullanımında atık miktarını azaltmak, geri dönüşümü teşvik etmek ve doğal kaynakların korunmasını sağlamak.
2. Ekonomik Verimlilik: Geri dönüşüm ve sürdürülebilir üretim süreçleri ile maliyetleri düşürmek ve ekonomik kazançlar sağlamak.
3. Sosyal Katkı: Toplumun sürdürülebilirlik bilincini artırmak, yerel ekonomiye katkıda bulunmak ve sosyal eşitliği teşvik etmek.

Hedeflenen amaçlara ulaşmak için aşağıdaki yöntemler benimsenmiştir:

1. Çevresel Kriterlerin Belirlenmesi:

• Atık Azaltımı ve Tasarım: Ürün tasarımlarının çevre dostu olması, daha az malzeme kullanımı ve geri dönüşüm imkanlarının artırılması.
• Malzeme Seçimi: Üretimde kullanılan malzemelerin çevre dostu ve geri dönüşüme uygun olanlarının tercih edilmesi.
• Geri Dönüşüm ve İşleme: Geri dönüşüm altyapısının geliştirilmesi ve inovatif geri dönüşüm teknolojilerinin teşvik edilmesi.
• Enerji Verimliliği ve Kimyasalların Azaltılması: Üretim ve geri dönüşüm süreçlerinde enerji verimliliğinin artırılması ve zararlı kimyasalların kullanımının azaltılması.

2. Ekonomik Kriterlerin Belirlenmesi:

• Maliyet Etkinliği: Atık yönetim ve geri dönüşüm süreçlerinde maliyet etkin yöntemlerin belirlenmesi ve uygulanması.
• Pazar Geliştirme: Geri dönüştürülmüş ürünler için yeni pazar olanaklarının araştırılması ve mevcut pazarların güçlendirilmesi.
• Yerel Ekonomiye Katkı: Sürdürülebilir üretim ve geri dönüşüm süreçlerinin yerel ekonomik kalkınmaya katkısının artırılması.
• İstihdam Artırma: Yeni iş fırsatları yaratacak politikaların ve stratejilerin geliştirilmesi.

3. Sosyal Kriterlerin Belirlenmesi:

• Toplum Katılımı ve Bilinçlendirme: Toplumun atık yönetimi konusunda bilinçlendirilmesi ve katılımının teşvik edilmesi için eğitim programlarının ve kampanyaların düzenlenmesi.
• Eşitlik ve Adil Dağılım: Geri dönüşüm tesislerinin yerleştirilmesinde ve atık yönetimi politikalarının uygulanmasında sosyal eşitliğin sağlanması.
• Toplumsal Eğitim ve Farkındalık: Sürdürülebilirlik konusunun eğitim müfredatına dahil edilmesi ve etkili iletişim yollarıyla toplumun bilgilendirilmesi.

4. Uygulanabilir Eylemlerin Değerlendirilmesi:

• Teknolojik Uygunluk: Teknik açıdan kolayca uygulanabilir ve yüksek verimlilik sağlayan çözümler.
• Maliyet Etkinlik: Düşük maliyetli ve ekonomik olarak sürdürülebilir eylemler.
• Toplum Kabulü: Toplumun kolayca kabul edeceği ve uygulayabileceği eylemler.
• Yerel Kaynaklara Erişim: Yerel kaynakların etkin kullanımı ve yerel ekonomiye katkı sağlanması.

6.1 Plastik Sektörü

Plastik sektöründe; sürdürülebilirlik hedeflerine ulaşmak için uygulanabilir eylemlerin seçilerek kısa liste eylem listesi oluşturulması, çevresel, ekonomik ve sosyal kriterlerin belirlenmesi ve bu kriterler çerçevesinde eylemlerin değerlendirilmesi gerekmektedir. Çevresel kriterler kapsamında, atık azaltımı ve tasarım aşamalarında ürünlerin çevre dostu hale getirilmesi, daha az malzeme kullanımı ve geri dönüşüm imkanlarının artırılması önemlidir. Üretimde çevre dostu ve geri dönüşüme uygun malzemelerin seçilmesi, biyobozunur ve geri dönüştürülebilir malzemelerin teşvik edilmesi gereklidir. Geri dönüşüm ve işleme süreçlerinde gerekli yatırımlar yapılarak mevcut teknolojiler geliştirilmelidir ve inovatif geri dönüşüm teknolojilerinin sektöre entegrasyonu sağlanmalıdır. Enerji verimliliğinin artırılması ve zararlı kimyasalların kullanımının azaltılması da çevresel sürdürülebilirlik için kritik öneme sahiptir.

Ekonomik kriterler açısından, atık yönetimi ve geri dönüşüm süreçlerinde maliyet etkin yöntemlerin belirlenmesi ve uygulanması gerekmektedir. Geri dönüştürülmüş ürünler için yeni pazar olanakları araştırılmalı ve mevcut pazarlar güçlendirilmelidir. Sürdürülebilir üretim ve geri dönüşüm süreçlerinin yerel ekonomik kalkınmaya katkısı artırılmalı, yerel tedarik zincirleri desteklenerek yerel ekonomiye katkı sağlanmalıdır. Ayrıca, yeni iş fırsatları yaratacak politikalar ve stratejiler geliştirilerek istihdam artırılmalıdır.

Sosyal kriterler kapsamında, toplumun atık yönetimi konusunda bilinçlendirilmesi ve katılımının teşvik edilmesi için eğitim programları ve kampanyalar düzenlenmelidir. Geri dönüşüm konusunda farkındalık yaratacak etkinlikler organize edilmelidir. Geri dönüşüm tesislerinin yerleştirilmesinde sosyal eşitliğin sağlanması ve atık yönetimi politikalarının uygulanmasında adil dağılım sağlanmalıdır. Sürdürülebilirlik konusunun eğitim müfredatına dahil edilmesi için eğitim kurumları ile iş birliği yapılmalı ve etkili iletişim yolları ile toplum bilgilendirilmelidir.

Uygulanabilir eylemlerin değerlendirilmesinde ise teknik açıdan kolayca uygulanabilir ve yüksek verimlilik sağlayan çözümler dikkate alınmalıdır. Pilot projeler ile bu çözümler test edilerek uygulanabilirlikleri analiz edilmelidir. Düşük maliyetli ve ekonomik olarak sürdürülebilir eylemler belirlenmeli ve ekonomik analizler yapılarak en uygun maliyetli çözümler seçilmelidir. Toplumun kolayca kabul edeceği ve uygulayabileceği eylemler belirlenmeli, toplumun görüşleri ve geri bildirimleri alınarak eylemlerin kabul edilebilirliği artırılmalıdır. Yerel kaynakların etkin kullanımı için stratejiler geliştirilerek, yerel ekonomiye katkı sağlayacak projeler ve iş birlikleri oluşturulmalıdır.

• Eylemlerin bölgesel ihtiyaçlara göre uyarlanabilmesi için çevresel, ekonomik ve sosyal uygulanabilirlik kriterleri belirlenmesi

Plastik atıkların döngüsel ekonomi içinde değerlendirilmesi, çevresel, ekonomik ve sosyal boyutları bir arada ele alarak bütüncül bir yaklaşım gerektirir. Çevresel açıdan, plastik atıkların azaltılması, geri dönüşümü ve işlenmesi süreçleri incelenmeli ve atıkların çevreye olan olumsuz etkileri minimize edilmelidir. Bu durum; atık miktarının azaltılması, geri dönüşüm tesislerinin etkin kullanımı, enerji verimliliği ve zararlı kimyasalların azaltılmasını içerir. Ekonomik açıdan, döngüsel ekonomi kapsamında plastik atıkların yeniden işlenmesi ve geri dönüşümü ekonomik olarak sürdürülebilir olmalıdır. Maliyet etkinliği, pazar olanakları, yerel ekonomiye katkı ve yerel istihdam, bu sürecin ekonomik yönlerini etkileyen unsurlardır. Sosyal açıdan bakıldığında ise, toplumun eğitimi ve farkındalığı, toplum katılımı, eşitlik ve adil dağılım gibi faktörler, bu süreçte önemli rol oynar. Toplumun bu konuda bilinçlenmesi, geri dönüşüm altyapısının oluşturulması ve sosyal eşitsizliklerin azaltılması, sosyal sürdürülebilirlik için hayati önem taşır. Bu kapsamda, plastik atıkların döngüsel ekonomi içinde değerlendirilmesi için çevresel, ekonomik ve sosyal unsurların denge içinde ele alındığı kapsamlı bir strateji oluşturulmalıdır.

Birbirilerine benzer teknik sorunlar (sınıflandırma, yerlileştirme ve millileştirme değişkenlerinin iyileştirilmesi, yerel birimlerin güncellenmesi gibi), sürdürülebilir kalkınma için ekosistemin iyileştirilmesi alanlarında ortaya çıkabilir. Bölge Kalkınma Eylem planları, rehberleri desteklemek için Bölgesel Kalkınma Planı hedefleri çerçevesinde ilgili bölgesel paydaşlarla anlaşmalar ve ortaklıklar, bölgesel bir eğitim programı, bölgesel uzmanlar ağı hem kapsam hem de uygulama açısından bölgesel olan eylemleri ve iş birliği mekanizmaları ile bölgesel teknik yardım ve mentorluk programları içermelidir. Ulusal olarak, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı tarafından strateji ve eylem planı ortak vizyonu ülke düzeyinde uygulayabilmeli, bunu farklı bölgelerin özel niteliklerine, mevcut kaynaklara ve gelişme düzeyine ve diğer kısıtlamalara veya her bir Kalkınma Ajansı ihtiyaçlarına uygun hale getirmelidir. Bölgesel düzeyde meydana geldiği gibi, ülke düzeyinde strateji ve eylem planının tasarımı, gelecekteki arzu edilen durumun tanımlanması ve belirlenen son tarihe kadar ulaşılacak hedef ve hedeflerin önceliklendirilmesi ile başlar. Doğal olarak, başlangıç noktası bir bölgeden diğerine farklılık gösterdiğinden, bölgesel stratejiler gerekli farklılıkları yansıtabilmelidir (Efe, A., 2021).

Kentsel yeşil büyüme, örneğin düşük hava kirliliği ve CO₂ emisyonları gibi çevresel etkiyi azaltan su, enerji ve gelişmemiş arazi dahil olmak üzere doğal kaynakların düşük tüketimi ve ekolojik hizmetlerin korunması gibi kentsel faaliyetler yoluyla ekonomik büyümeyi ve gelişmeyi desteklemektedir (OECD, 2013). Geleneksel kentsel ekonominin yeşillendirilmesi ve yeşil kentsel sektörün genişletilmesi, büyüme (arz ve talebin artması yoluyla), istihdam yaratılması ve kentsel çekiciliğin artmasını sağlamaktadır. Bu etkiler kısmen kentsel düzeyde ekonomik verimlilik, eşitlik ve çevresel hedefler arasındaki daha güçlü etkileşimlerin sonucudur (Hammer, Kamal-Chaoui, Robert ve Plouin, 2011).

Bu nedenle, kentler sadece ulusal büyümeyi teşvik etmede kritik bir rol oynamakla kalmayıp, aynı zamanda olumsuz çevresel dışsallıklar da oluşturdukları için yeşil büyüme çabalarının merkezinde olmaktadır (OECD, 2016). Yeşil büyüme stratejilerinin kentsel düzeyde benimsenmesi ve uygulanması, yeşil büyüme projelerinin ve farklı kentsel sektörlerdeki girişimlerin, sağladıkları sürdürülebilirlik faydalarının ölçülmesi de dâhil olmak üzere daha geniş yeşil büyüme gündemine ne ölçüde katkıda bulunduğunu değerlendirmek için metodolojilerin geliştirilmesini gerektirmektedir. Uygulamada bu genellikle, istihdam yaratılmasına, kentsel çekiciliğe, yeşil ürün ve hizmetlerin arzına ve artan kentsel arazi değerlerine katkıda bulunma olasılığı en yüksek olan çevresel etkileri azaltmak için kentsel faaliyetlerin belirlenmesi anlamına gelmektedir. Bu faaliyetler su, katı atık, ulaşım, enerji ve kentsel yeşillendirme gibi farklı sektörlerde uygulanabilir. Böylece kentsel yeşil büyüme süreci, belirli yerlerde yoksulluğun azaltılması da dâhil olmak üzere çok çeşitli ortak faydalar (hem ekonomik hem de sosyal) üretebilir (Grafakos, Gianoli ve Tsatsou, 2016). Kent yönetimleri, binaların minimum katı yeşil standardı karşılamasını sağlamak için düzenlemeler yoluyla enerji ve kaynak verimliliğini teşvik edebilir. Yenilikçilik, kaliteli altyapı yatırımı ve insan kaynakları gelişimi, kentlerin uzun vadeli büyümesi için katalizörlerdir ve yeşil büyüme hedeflerini destekleyebilir. (OECD, 2016: 14).

Sürdürülebilir kent fikrinin benimsenmesi ve buna yönelik yeşil büyüme stratejileri hem olumsuz çevresel dışsallıkları hem de kentsel faaliyetler yoluyla su, enerji ve gelişmemiş arazi dahil olmak üzere doğal kaynakların ve çevresel varlıkların tüketimini azaltmaktadır. Bu doğrultuda kentsel yeşil büyüme stratejilerinin uygulanabilirliği ve işlevselliği için aşağıda belirtilen unsurların ele alınmasının faydalı olabileceği düşünülmektedir;

• Çevre dostu bir büyümenin gerçekleştirilebilmesi için ilk olarak yerelden genele yeşil büyüme stratejisi hedefi belirlenmeli ve bu kapsamda belediyelerin sorumluluk alanlarında bulunan altyapı, ulaşım, mekânsal planlama, kırsal kalkınma, atık yönetimi gibi konulardaki zorluk ve engellerin hafifletilmesi için yasal adımların atılması,
• Özellikle ulaşım politikalarının yeşil büyüme gündeminde çok daha üst sıralara konulması ve arazi kullanımı planlamasında toplu taşıma odaklı bir yaklaşımın daha iyi koordine edilmesi,
• Yeşil temelli ve çevre dostu kentler için güvenli alanların üretiminde uygulanacak yerleşim planlarının, kentlerin gelecekte ulaşabilecekleri optimal genişleme alanı dikkate alınarak daha kompakt bir düzende tasarlanması,
• Kompakt düzenin sağlanmasında su, katı atık, enerji, ulaşım, eğitim ve sağlık tesisleri ile karma kullanım alanlarının bir bütün olarak yer aldığı kentsel dönüşüm projelerinin varlığı,
• Kentsel yeşil büyüme stratejilerinde sürdürülebilir alanlar üretebilmek için kompakt kentlerin yanı sıra eko-kent, yaşanabilir kent, yavaş/sakin kent ve akıllı kent gibi farklı kentsel gelişim yaklaşımlarının incelenmesi,
• Kentlerde gerçekleştirilecek yeşil dönüşüm devriminin sadece çevresel kriterler açısından değil, ekonomik ve sosyal açıdan hem istihdamın artırılması hem de yoksulluğun azaltılması bakımından değerlendirilmesi,
• Ayrıca kentlerin gelişim ve dönüşüm sürecinde kentsel mekânı kullanan sakinlerin eşitlik temelinde yeşil büyüme projelerine katılımının sağlanması gerekmektedir. Böylece yerelde başlayacak olan çevreyi koruma fikri bir damlama etkisi yoluyla bütün ülkeye yayılacak ve yeşilin farkındalığı artacaktır (Özaslan, M., 2023).

Yukarıdaki hedef ve gerekçeler doğrultusunda plastik değer zincirinde döngüselliğin sağlanmasına yönelik eylemlerin belirlenmesinde yol gösterebilecek ekonomik, sosyal ve çevresel uygulanabilirlik kriterleri aşağıda listelenmiştir:

Çevresel Kriterler:

1. Atık Azaltımı ve Tasarım:

Plastik değer zincirinde döngüselliğin artırılması amacıyla seçilecek eylemler, plastik atıkların kaynağında azaltılması için tasarım odaklı stratejileri (Ambalajların daha hafif, geri dönüşüme uygun ve çoklu kullanıma yönelik olması gibi) benimsemelidir. Ambalaj tasarımlarında kullanılan malzemelerin daha az zararlı olması ve geri dönüşüme uygun olması tercih edilmelidir. Plastik kullanımının zorunlu olmadığı alanlarda alternatif malzemelerin tercih edilmesine öncelik verilmelidir. Plastik ürünlerin kullanım ömrünün uzatılması için dayanıklı tasarımların teşvik edilmesi gerekmektedir.

2. Geri Dönüşüm ve İşleme:

Geri dönüşüm tesislerinin altyapısının geliştirilmesi ve bu tesislerin daha geniş bir yelpazede plastik türlerini işleyebilme kapasitesinin artırılmasına yönelik eylemler seçilmelidir. Buna ek olarak, inovatif geri dönüşüm teknolojilerinin araştırılması ve bu teknolojilerin uygulanabilirliğinin değerlendirilmesi ve bu teknolojilerin uygulanabilirliğini artıracak teşviklerin oluşturulması önem arz etmektedir. Son olarak, plastik ürünlerin ve üzerindeki etiketlerin geri dönüşüme uygunluğunu belirlemek için standartların oluşturulması ve tüm paydaşların bu standartlara uymasının teşvik edilmesi önerilmektedir.

3. Enerji Verimliliği ve Zararlı Kimyasalların Azaltılması:

Geri dönüşüm süreçlerinde ve plastik üretiminde kullanılan enerji miktarını minimize edecek uygulamaların ve teknolojilerin benimsenmesine olanak verecek eylemlerin seçilmesi önceliklendirilmelidir. Bunun yanı sıra, plastik üretiminde kullanılan zararlı kimyasalların yerine çevre dostu alternatiflerin araştırılması ve teşviki ile geri dönüşüm süreçlerinin daha sürdürülebilir ve efektif olması sağlanabilecektir. Dolayısıyla, seçilecek eylemlerin bu kriterleri de göz önünde bulundurulması iyi olacaktır.

Ekonomik Kriterler:

1. Maliyet Etkinliği ve Pazar Olanakları:

Plastik atıkların döngüsel ekonomi içinde işlenmesinin ekonomik olarak sürdürülebilir olması amacıyla maliyet düşürücü aktiviteler ve yeni pazar olanakları teşvik edilmeli ve göz önünde bulundurulmalıdır. Plastik atıkların toplama, işleme ve geri dönüşüm maliyetlerinin düşürülmesi için verimli yöntemlerin benimsenmesi bu kriterler arasındadır. Yerel pazarlarda plastik geri dönüşüm ürünlerine yönelik talebi artırmak için pazarlama ve bilinçlendirme stratejilerinin geliştirilmesi, geri dönüştürülmüş plastik ürünlerin maliyetinin rekabetçi olması için hammadde tedarik zincirinin güçlendirilmesi ve geri dönüştürülmüş plastik ürünlerin rekabetçi fiyatlarla pazarlanabilmesi için pazar olanaklarının değerlendirilmesi eylemlerin belirlenmesi sırasında dikkate alınabilecek kriterler arasındadır.

2. Yerel Ekonomiye Katkı ve İstihdam:

Yerel ekonomiye katkı ve istihdam artırma kapasitesi, eylemlerin değer zinciri aktörleri tarafından uygulanma olasılığını ve eylemlerin etkinliğini arttırma etkisine sahiptir. Sürdürülebilir plastik endüstrisinin yerel ekonomik kalkınmaya olan katkısı değerlendirilmeli ve sürdürülebilir plastik endüstrisinin yerel ekonomiye entegrasyonunu teşvik eden politika ve stratejiler geliştirilmelidir. Plastik ürünlerin üretimi, plastik atıkların işlenmesi ve geri dönüştürülmesi süreçlerinde istihdam yaratılması, bu tesislerin sürdürülebilirliklerini sağlayacak aksiyonlar arasındadır.

Sosyal Kriterler:

1. Toplum Katılımı ve Bilinçlendirme:

Toplumun plastik atık sorununa katılımını artırmak adına bilinçlendirme amaçlı eğitim programlarının düzenlenmesine yönelik aksiyonlar (atık toplama etkinliklerinin ve kampanyaların düzenlenmesi vb.) göz önünde bulundurulmalıdır. Bu tarz aksiyonlar, toplumun plastik değer zinciri içindeki rollerini anlaması ve bu süreçte aktif olarak yer alabilmesi için önem arz etmektedir.

2. Eşitlik ve Adil Dağılım:

Plastik geri dönüşüm projelerinin ve tesislerinin yerleştirilmesinde sosyal eşitliği ve adil dağılımı gözetmek gerekmektedir. Plastik atık yönetimi politikalarının, faydaların toplum genelinde eşit olarak dağılması için politikaların geliştirilmesi alınacak aksiyonlar belirlenirken göz önünde bulundurulmalıdır.

3. Toplumsal Eğitim ve Farkındalık:

Okullarda ve iş yerlerinde sürdürülebilir plastik uygulamaları hakkında eğitim programlarının düzenlenmesi döngüselliğin sağlanması açısından önem arz etmektedir. Plastik atık sorununun genel halk arasında anlaşılması için etkili iletişim stratejilerinin geliştirilmesi elzemdir. Bu nedenle aksiyonların belirlenmesi aşamasında toplumsal eğitim ve farkındalık göz önünde bulundurulması gereken bir kriterdir.

• Belirlenen kriterler üzerinden değerlendirme yapılarak kısa liste eylemler ortaya koyulması

Bir önceki iş paketleri kapsamında belirlenen uzun liste eylemler ve kriterler üzerinden kısa liste eylemler oluşturulmuştur. Kısa liste eylemlerin belirlenmesi aşamasında ilk adım olarak uzun liste eylemler, benzer eylemler tek maddeye indirilecek şekilde kısaltılmıştır.

1. Ayrı toplanan plastiklerin miktar ve kalitesi açısından en büyük etkiyi sağlayan atık toplama ve yönetim sisteminin hayata geçirilmesi.
2. Limanlarda ayrı atık toplama sisteminin uygulanması.
3. Atık yönetimi ve toplama sistemi için kapıdan kapıya pilot projenin uygulanması.
4. Mevcut atık yönetimi modellerinin sürekli iyileştirilmesi.
5. Atıkların ayrı toplanması ve plastik atık oluşumunun azaltılmasına yönelik faaliyetlerin uygulanması konusunda iş birliği ve anlaşmanın sağlanması.
6. Sivil toplumla iş birliği içinde Yeniden Kullanım Merkezinin finansmanı ve geliştirilmesi için hazırlık yapılması.
7. Ambalaj ve eş finansman programları olmadan mağazaların tanıtımına yönelik proje geliştirilmesi.
8. Tek kullanımlık plastiklerin kullanımının kısıtlanması veya yasaklanması.
9. Şehirde su dolum istasyonlarının planlanması ve inşa edilmesi.
10. Kaçak depolama sahalarının tespit, işaretleme ve haritalama sistemlerinin düzenlenmesi.
11. Vatandaşlar tarafından yasa dışı çöp depolama alanlarının bildirilmesi için bir sistemin düzenlenmesi.
12. Yasa dışı depolama alanlarının iyileştirilmesi.
13. Kaçak atık bertarafının gerçekleştiği yerlerin sistematik olarak kontrolünün sağlanması.
14. Çevreye karışan atık miktarının azaltılmasına yönelik teknik ve operasyonel önlemlerin uygulanması.
15. Plastiğin rüzgarla yayılmasını azaltmak amacıyla düzenli depolama sahasının nihai kapatılıncaya kadar düzenli olarak kapatılmasının sağlanması.
16. Mikropartikül ve nanopartikül kirliliğine ilişkin araştırma çalışmalarının teşvik edilmesi ve/veya bunlara katılma.
17. Deniz tabanının, plajların ve/veya karasal çevrenin yıllık temizliğinin organizasyonu.
18. İş sektörünü, eğitim kurumlarını, dernekleri, dalış kulüplerini kapsayan deniz çöpü temizleme eylemlerinin teşvik edilmesi, davet edilmesi ve destek sağlanması.
19. Balıkçıların işlerinde çöp toplama faaliyetlerini uygulamaya teşvik edilmesi.
20. Şehir kurumları ve kamu şirketlerine yönelik iç Atık Yönetim Planlarının hazırlanması.
21. Eğitim kurumları için Tek Kullanımlık Plastik Kullanımının Sınırlandırılmasına İlişkin Kararın hazırlanması ve kabul edilmesi.
22. Alternatif ve mevcut çözümlerden oluşan bir veri tabanının oluşturulması, yani aktif pazar araştırılması ve sonuçların yayınlanması.
23. (Ortak) düzenlenen veya (ortak) finanse edilen Halka Açık Etkinliklerde Tek Kullanımlık Plastik Kullanımının Sınırlandırılmasına İlişkin Kararın hazırlanması ve kabul edilmesi.
24. Kamuoyunu ve kilit paydaşları proje ve proje sonrası faaliyetler, yani plastiğin doğadaki zararları ve günlük kullanımda plastiğin azaltılması olanakları hakkında bilgilendirmeyi amaçlayan bir İletişim Planının geliştirilmesi.
25. İlgili tüm vatandaş, kamu ve özel sektör paydaşlarıyla iş birliği.
26. Plastiğin doğadaki zararlılığı ve günlük kullanımda plastiğin azaltılması olanakları hakkında bilgilerle şehirlerdeki atık yönetimindeki tüm önemli değişiklikler hakkında vatandaşların bilgilendirilmesi.

Benzer eylemlerin elenmesinden sonra oluşan ana liste, bir önceki iş paketi kapsamında belirlenen uygulanabilirlik kriterleri altında gruplandırılmış ve Ankara özeline indirgenmiştir:

Atık Azaltımı ve Tasarım:

• Ayrı toplanan plastiklerin miktar ve kalitesi açısından en büyük etkiyi sağlayan atık toplama ve yönetim sisteminin hayata geçirilmesi.
• Tek kullanımlık plastiklerin kullanımının kısıtlanması veya yasaklanması.

Geri Dönüşüm ve İşleme:

• Atık yönetimi ve toplama sistemi için kapıdan kapıya pilot projenin uygulanması.
• Mevcut atık yönetimi modellerinin sürekli iyileştirilmesi.
• Biyolojik atıkların ayrı toplanması ve kompostlaştırılmasının başlatılması.
• Ambalaj ve eş finansman programları olmadan mağazaların tanıtımına yönelik proje geliştirilmesi.
• Çevreye karışan atık miktarının azaltılmasına yönelik teknik ve operasyonel önlemlerin uygulanması.

Enerji Verimliliği ve Zararlı Kimyasalların Azaltılması:

• Mikropartikül ve nanopartikül kirliliğine ilişkin araştırma çalışmalarının teşvik edilmesi ve/veya bunlara katılma.
• İnşaat alanlarından plastik çöp atılmasını önleyen sözleşme gerekliliklerini uygulamak için inşaat ve inşaat sektöründen sorumlu belediye organlarının kullanılması.
• Mikrogranüllerin yayılmasını azaltmak amacıyla ilgili aktörlerle iş birliği yaparak yapay spor sahalarına yönelik teknolojik çözümlerin geliştirilmesine yönelik çalışmalar yapılması.

Maliyet Etkinliği ve Pazar Olanakları:

• Sivil toplumla iş birliği içinde Yeniden Kullanım Merkezinin finansmanı ve geliştirilmesi için hazırlık yapılması.

Yerel Ekonomiye Katkı ve İstihdam:

• Şehir kurumları ve kamu şirketlerine yönelik iç Atık Yönetim Planlarının hazırlanması.
• Apartman yöneticilerine ve görevlilere farklı renklerde çöp poşetlerinin dağıtılması ve çöpleri ayrıştırmaya teşvik edilmesi.
• Geri dönüşüm eylemlerine katkı sağlayan bireylere fidan hediye ederek çevre duyarlılığının arttırılması.

Toplum Katılımı ve Bilinçlendirme:

• Vatandaşlar tarafından yasa dışı çöp depolama alanlarının bildirilmesi için bir sistemin düzenlenmesi.
• Kamuoyunu ve kilit paydaşları proje ve proje sonrası faaliyetler, yani plastiğin doğadaki zararları ve günlük kullanımda plastiğin azaltılması olanakları hakkında bilgilendirmeyi amaçlayan bir İletişim Planının geliştirilmesi.
• İlgili tüm vatandaş, kamu ve özel sektör paydaşlarıyla iş birliği.
• Plastiğin doğadaki zararlılığı ve günlük kullanımda plastiğin azaltılması olanakları hakkında bilgilerle şehirlerdeki atık yönetimindeki tüm önemli değişiklikler hakkında vatandaşların bilgilendirilmesi.
• Halkın bilinçlendirilmesi ve eğitimi için atık toplama etkinlikleri düzenlenmesi, halkla şeffaf bir iletişim ve iş birliği yapılması.
• Çevreye duyarlılığı arttırmak amacıyla ilçenin farklı noktalarında bez torba dağıtımı gerçekleştirilmesi.

Eşitlik ve Adil Dağılım:

• İnşaat alanlarından plastik çöp atılmasını önleyen sözleşme gerekliliklerini uygulamak için inşaat ve inşaat sektöründen sorumlu belediye organlarının kullanılması.
• Çevre bilincini geliştirmek amacıyla; görsel yönlü bir eğitim merkezi oluşturulması.
• Uzmanların, bu bölgedeki apartman ve site yöneticilerinin ambalaj atıklarının biriktirilmesi ve toplanması konusunda eğitilmesi.
• Çevreye olan duyarlılığı arttırmak için ilçenin farklı noktalarında bez torba dağıtımı gerçekleştirilmesi.

Toplumsal Eğitim ve Farkındalık:

• Eğitim kurumları için Tek Kullanımlık Plastik Kullanımının Sınırlandırılmasına İlişkin Kararın hazırlanması ve kabul edilmesi.
• Alternatif ve mevcut çözümlerden oluşan bir veri tabanının oluşturulması, yani aktif pazar araştırılması ve sonuçların yayınlanması.
• (Ortak) düzenlenen veya (ortak) finanse edilen Halka Açık Etkinliklerde Tek Kullanımlık Plastik Kullanımının Sınırlandırılmasına İlişkin Kararın hazırlanması ve kabul edilmesi.
• Plastiğin doğadaki zararlılığı ve günlük kullanımda plastiğin azaltılması olanakları hakkında bilgilerle şehirlerdeki atık yönetimindeki tüm önemli değişiklikler hakkında vatandaşların bilgilendirilmesi.
• Çevreye duyarlılığı arttırmak amacıyla ilçenin farklı noktalarında bez torba dağıtımı gerçekleştirilmesi.

Uzun liste eylemlerin gruplandırılmasından sonra, Ankara ili özelinde ve genel olarak uygulanabilirlikleri ve kriterleri sağlama derecelerine göre tekrar gruplandırılmış ve kısa liste eylemlere ulaşılmıştır. Bu işlem sırasında, her bir aksiyon, teknik, finansal ve toplumsal açılardan değerlendirilerek uygulanabilirlik düzeyi belirlenmiştir. Bu değerlendirme ile aksiyonlar kolayca uygulanabilir, orta derecede uygulanabilir veya zor uygulanabilir olma durumlarına göre gruplanmıştır. Değerlendirme kriterleri aşağıdaki şekilde belirlenmiştir.

Yüksek Uygulanabilirlik:

• Teknolojik Olarak Uygunluk: Çözüm veya stratejinin teknik açıdan uygulanabilir olması.
• Maliyet Etkinlik: Uygulanacak çözümün veya stratejinin maliyet açısından etkin olması.
• Toplum Kabulü: Toplumun çözümü kabul etme ve uygulamaya geçme olasılığı.
• Yerel Kaynaklara Erişim: Çözümün yerel kaynaklara (insan, finansal, teknik) erişim sağlaması.

Orta Uygulanabilirlik:

• Teknolojik Olarak Uygunluk: Belirli bir teknik gereksinimi karşılamada orta düzeyde başarı.
• Maliyet Etkinlik: Uygulanabilir olmasına rağmen maliyet açısından orta düzeyde etkinlik.
• Toplum Kabulü: Toplumun çözümü kısmen kabul etme ve uygulamaya geçme olasılığı.
• Yerel Kaynaklara Erişim: Belirli bir seviyede yerel kaynaklara erişim sağlaması.

Düşük Uygulanabilirlik:

• Teknolojik Olarak Uygunluk: Çözümün teknik olarak zor uygulanabilir olması.
• Maliyet Etkinlik: Yüksek maliyetli veya maliyet avantajları açısından zayıf olması.
• Toplum Kabulü: Toplumun çözümü kabul etmekte zorlanma ve uygulamaya geçmeme olasılığı.
• Yerel Kaynaklara Erişim: Yerel kaynaklara sınırlı veya hiç erişim sağlamaması

Bu değerlendirme sonrasında oluşturulan kısa liste eylemler ve uygulanabilirlik dereceleri aşağıda verilmiştir:

Yüksek Uygulanabilirlik:

• Ayrı toplanan plastiklerin miktar ve kalitesi açısından en büyük etkiyi sağlayan atık toplama ve yönetim sisteminin hayata geçirilmesi.
• Mikropartikül ve nanopartikül kirliliğine ilişkin araştırma çalışmalarının teşvik edilmesi ve/veya bunlara katılma.
• İnşaat alanlarından plastik çöp atılmasını önleyen sözleşme gerekliliklerini uygulamak için inşaat ve inşaat sektöründen sorumlu belediye organlarının kullanılması.
• Sivil toplumla iş birliği içinde Yeniden Kullanım Merkezinin finansmanı ve geliştirilmesi için hazırlık yapılması.
• Şehir kurumları ve kamu şirketlerine yönelik iç Atık Yönetim Planlarının hazırlanması.
• Vatandaşlar tarafından yasa dışı çöp depolama alanlarının bildirilmesi için bir sistemin düzenlenmesi.
• Kamuoyunu ve kilit paydaşları proje ve proje sonrası faaliyetler, yani plastiğin doğadaki zararları ve günlük kullanımda plastiğin azaltılması olanakları hakkında bilgilendirmeyi amaçlayan bir İletişim Planının geliştirilmesi.
• İlgili tüm vatandaş, kamu ve özel sektör paydaşlarıyla iş birliği.
• Plastiğin doğadaki zararlılığı ve günlük kullanımda plastiğin azaltılması olanakları hakkında bilgilerle şehirlerdeki atık yönetimindeki tüm önemli değişiklikler hakkında vatandaşların bilgilendirilmesi.
• Çevreye duyarlılığı arttırmak amacıyla ilçenin farklı noktalarında bez torba dağıtımı gerçekleştirilmesi.

Orta Uygulanabilirlik:

• Tek kullanımlık plastiklerin kullanımının kısıtlanması veya yasaklanması.
• Atık yönetimi ve toplama sistemi için kapıdan kapıya pilot projenin uygulanması.
• Mevcut atık yönetimi modellerinin sürekli iyileştirilmesi.
• Biyolojik atıkların ayrı toplanması ve kompostlaştırılmasının başlatılması.
• Ambalaj ve eş finansman programları olmadan mağazaların tanıtımına yönelik proje geliştirilmesi.
• Çevreye karışan atık miktarının azaltılmasına yönelik teknik ve operasyonel önlemlerin uygulanması.
• Mikrogranüllerin yayılmasını azaltmak amacıyla ilgili aktörlerle iş birliği yaparak yapay spor sahalarına yönelik teknolojik çözümlerin geliştirilmesine yönelik çalışmalar yapılması.
• Apartman yöneticilerine ve görevlilere farklı renklerde çöp poşetlerinin dağıtılması ve çöpleri ayrıştırmaya teşvik edilmesi.
• Geri dönüşüm eylemlerine katkı sağlayan bireylere fidan hediye ederek çevre duyarlılığının arttırılması.
• Halkın bilinçlendirilmesi ve eğitimi için atık toplama etkinlikleri düzenlenmesi, halkla şeffaf bir iletişim ve iş birliği yapılması.

Düşük Uygulanabilirlik:

• Mikrogranüllerin yayılmasını azaltmak amacıyla ilgili aktörlerle iş birliği yaparak yapay spor sahalarına yönelik teknolojik çözümlerin geliştirilmesine yönelik çalışmalar yapılması.

Döngüsel Değer Zinciri Yol Haritası, tüm hammaddelerin sürdürülebilir yönetimini sağlamak ve ekonomik değerini en üst düzeye çıkarmak amacıyla oluşturulmuştur. Bu yol haritası, kaynakların etkin kullanımı, atıkların azaltılması, geri dönüşümün artırılması ve çevresel etkilerin en aza indirilmesi gibi hedefler doğrultusunda kapsamlı eylem planları içermektedir. Plastiklerin yanı sıra tüm hammaddeleri kapsayan bu yaklaşım, döngüsel ekonomi prensiplerine dayalı olarak sektörel dönüşümü hedeflemektedir.

Döngüsel ekonomiyi destekleyen yasal ve kurumsal çerçevenin yeniden düzenlenmesi amacıyla, ilk olarak ilçe belediyeleri seviyesinde politikalar belirlenerek geri dönüştürülebilir malzemelerin ayrı toplanmasının zorunlu hale getirilmesi gerekmektedir. Ayrıca, ayrıştırılmış atıklar için kalite standartlarının belirlenmesi ve bu standartların etkin bir şekilde uygulanması önemlidir. Üretim süreçlerinde geri dönüştürülmüş malzemelerin kullanımına yönelik teşvik ve ceza sistemlerinin oluşturulması, vergi gelirlerinin geri dönüşüm altyapısının geliştirilmesine ve kayıt dışı sektörün iyileştirilmesine yönlendirilmesi planlanmaktadır. Sürdürülebilir malzeme kullanımını destekleyen üreticilere yönelik yasal çerçeve ve indirimlerin uygulanması da bu amaca hizmet edecektir.

Döngüsel Plastik Değer Zinciri Yol Haritası Oluşturulması

Döngüsel Plastik Ekonomisi yol haritası hazırlanırken tüm plastik değer zinciri düşünülerek, belirlenecek olan eylemlerle hangi hedeflere ulaşılmak istendiği kararlaştırılmıştır. Belirlenen amaçlara ulaşmak için yapılması gereken eylemler listelenmiştir. Faaliyetlerin önemini sınıflandırabilmek adına üç farklı zaman dilimi tanımlanmıştır. Bunlar sırasıyla ilk iki yıl içinde yapılması gerekenler Acil (A), ilk dört yıl içinde yapılması gerekenler  Kısa Vade (K) ve ilk altı yıl içinde yapılması gerekenler Orta Vade (O) olarak sınıflandırılmıştır.

• Amaç 1: Plastik sektöründe döngüsel ekonomiyi desteklemek için yasal ve kurumsal çerçevenin yeniden düzenlenmesi

Eylem 1: İlçe belediyeleri seviyesinde politikalar belirlenerek, geri dönüştürülebilir kuru malzemelerin ayrı toplanmasının zorunlu hale getirilmesi (K)

Eylem 2: Ayrıştırılmış plastik atık ve geri dönüştürülmüş plastikler için kalite standartlarının belirlenmesi (O)

Eylem 3: Plastiklerin ayrı toplanmasına ilişkin mevcut yükümlülüklerin etkin şekilde uygulanması (O)

Eylem 4: Üretim sürecinde işlenmemiş ve geri dönüştürülmüş malzemelerin kullanımına yönelik farklılaştırılmış vergiler; mümkün olan yerlerde asgari oranda geri dönüştürülmüş polimer içeriği olmayan ürünlere yönelik cezalar (O)

Eylem 5: Vergi gelirlerinin, plastik toplama ve geri dönüşüm altyapısının geliştirilmesi ve kullanım ömrünü tamamlamış plastiklerin yönetimi ile uğraşan kayıt dışı sektörün çalışma koşullarının iyileştirilmesi de dahil olmak üzere plastik sektörüne yeniden yatırım yapılması için ayrılması (O)

Eylem 6: Sürdürülebilir malzeme kullanımına ilişkin gönüllü ve zorunlu hedefleri karşılayan üreticilere ‘üretici sorumluluğu’ yasal çerçevesi kapsamındaki yükümlülüklere karşı indirim uygulanması (O)

• Amaç 2: Sürdürülebilir Malzeme Çözümlerinin Benimsenmesi

Eylem 1: Plastik ürünlerin paylaşımı ve kiralanmasına ilişkin iş modellerine teknik ve finansal destek sistemlerinin kurulması (O)

Eylem 2: Sürdürülebilir malzemelerin ticari üretimi/kullanımı etrafında iş modelleri tasarlamayı amaçlayan start-up’ların karşılaştığı finansman açığını gidermek için finansman desteğinin sağlanması (K)

Eylem 3: İzlenebilir ve döngüsel malzemeler/ürünler üretmek için tedarikçilere ve üreticilere Ar-Ge ve teknoloji desteği verilmesi (K)

Eylem 4: Karar verme süreçlerini kolaylaştırmak için daha fazla tedarik zinciri görünürlüğü sağlayan blok zinciri destekli platformlar geliştirilmesi (O)

Eylem 5: Ofis ve kurumların temizlik ve kişisel bakım ürünlerinin yeniden doldurulabilir plastik kaplarla toplu olarak teslim edilmesini zorunlu hale getirmesi ve böylece tek kullanımlık kapların ortadan kaldırılması (A)

Eylem 6: Özellikle kısa ömürlü plastik ambalajlar için kullanılmış ambalajların iadesini teşvik etmek amacıyla dijital platformlara ve yapay zekâ kullanımına dayalı depozito iade sistemi (A)

• Amaç 3: İyi Kalitede İkincil Plastik Hammadde (Geri Dönüştürülmüş Plastikler) Arzının Artırılması

Eylem 1: Kaynakta ayrıştırma, plastiklerin yanlış yönetimiyle bağlantılı sağlık ve çevresel tehlikeler ve plastiklerin geri dönüştürülmesi ihtiyacı konusunda kamuoyu bilinçlendirme kampanyaları yürütülmesi (A)

Eylem 2: Atık yönetiminin 3R’sinin (azalt, yeniden kullan ve geri dönüştür) eğitim müfredatına dahil edilmesi (O)

Eylem 3: Ana son kullanım sektörlerinde, kaynak geri dönüşümü ve atık minimizasyonu uygulamalarında en iyi uygulamalar belgesi/rehberi geliştirilmesi (K)

Eylem 4: Kapasite kullanımını belirlemek ve artırmak için geri dönüşüm kapasitesinin, boşlukların ve fırsatların değerlendirilmesi (K)

Eylem 5: Değer zincirindeki plastik hareketinin izlenmesini sağlayacak farklı ürünlerdeki plastik türlerine ilişkin bilgi bankası oluşturulması (O)

Eylem 6: Geri dönüşüm süreçleriyle üretilen geri dönüştürülmüş polimerlerin (plastik granüller/taneler/pelletler) miktar ve kalitesinin temel değerlendirmesinin yapılması (K)

Eylem 7: Sanayi ile kamu-özel sektör ortaklıkları yoluyla ayrıştırılmış atıkların toplanması, ayrıştırılması, depolanması ve taşınması için MRF’lerin, aktarma istasyonlarının geliştirilmesi (K)

Eylem 8: Uzman kuruluşlarla kapasite geliştirme çalıştayları yoluyla yerel belediye düzeyinde uygulama kapasitesinin geliştirilmesi (A)

Eylem 9: Büyük ayrıştırma merkezleri kayıt dışı sektörü istihdam etmeli veya kaynakta ayrıştırma sistemleri ve kimyasal geri dönüşüm kapsamındaki yeni teknolojilerin bu tür alt sektörler üzerindeki olası zararlı etkilerini önlemelidir (A)

• Amaç 4: Geri Dönüşümü Zor Plastik Atıkların Alternatif Kullanımlarının Teşvik Edilmesi

Eylem 1: Plastik atıkların tuğla ve kompozitler için kullanılması gibi eylemler ile kayıt dışı sektörü geri dönüştürülemeyen atıkları toplamaya teşvik etmek ve çöp sahalarına giden atıkları azaltmak (K)

Eylem 2: Yakılmak üzere alınan yetersiz ayrıştırılmış endüstriyel atıklar için olası Ar-Ge çözümleri bulmak üzere pilot projeler yürütülmesi (O)

Eylem 3: Belediye liderliğindeki ve özel sektör ortaklığındaki başarılı döngüselliği teşvik projelerinin vaka çalışması olarak gerçekleştirilmesi (K)

Eylem 4: Yeni girişimcileri çekmek ve yatırım yapılabilir yeni girişimlerin geliştirilmesini teşvik etmek için başarı hikayelerini ve sorunlu plastikler üzerinde devam eden çalışmaları yaygınlaştırmak (K)

Eylem 5: Plastik atıkları fayans, kereste, tuğla gibi ürünlere dönüştürmek için birimler kurmak (O)

Eylem 6: Kompostlanabilir plastikler için ayrı toplama, işleme ve sanayileşmiş kompost tesisleri için altyapı kurulması/desteklenmesi (K)

Eylem 7: Geri dönüştürülmesi zor olan malzemelerin kullanımını azaltmak için dikkat çekici markalama veya etiketleme ile dikkat çekilmesinin sağlanması (K)

• Amaç 5: Sürdürülebilir Atık Yönetimi Planlarının Benimsenmesi ve Geri Dönüşüm Mekanizmalarının Geliştirilmesi

Eylem 1: Gerekli geri dönüşüm altyapılarına (kompost makinesi, çöp tenekeleri, kamyonlar, güzergâhlar vb.) yatırım yapılması için Sıfır Atık Yönetmeliğine uygun şekilde birlikte hareket edebilecek ilgili kurumlarla ortaklık ve/veya işbirliği yapılması (K)

Eylem 2: Hanelerde atık miktarının azaltılması ve atıkların ayrıştırılması için şehir genelinde (örn. Okullar, halk eğitim merkezleri) sosyal farkındalık kampanyalarının düzenlenmesi (K)

Eylem 4: Belediyenin, belediyeye ait ve belediyenin işlettiği binalarda tek kullanımlık plastiklerin kullanılmasını yasaklamayı taahhüt etmesi ve bu şekilde yerel işletmeleri de benzer uygulamalara teşvik etmesi (K)

Eylem 5: Plastiklerin ve plastik ürünlerin geri dönüşümünü kolaylaştırmak için tasarımın iyileştirilmesi ve inovasyonun desteklenmesi (K)

Eylem 6: Geri dönüşüm endüstrisine kaliteli girdi sağlamak için plastik atıkların ayrı toplanmasının yaygınlaştırılması ve geliştirilmesi (A)

Eylem 7: Belediyelerin ayrıştırma ve geri dönüşüm kapasitesinin genişletilmesi ve modernize edilmesi (K)

Eylem 8: Geri dönüştürülmüş ve yenilenebilir plastikler için uygulanabilir pazarlar yaratılması (K)

Eylem 9: Geri dönüştürmeyi kolaylaştırmak amacı ile geri dönüşüm makinelerinin yaygınlaştırılması ve geri dönüşüm makinelerine atık yükleyen kişiler için depozito ödeme sisteminin geliştirilmesi. (K)

Eylem 10: Üreticilerin kullanması zorunlu olan geri dönüşüm ürünlerin kullanım oranının kademeli olarak artırılması (O)

Eylem 11: İlgili belediyelerin daha detaylı atık karakterizasyonu ve ayrıştırma sistemlerini geliştirmesi (A)